آشنایی با قانون کپی رایت در سال ۲۰۲۵

کپی‌رایت (Copyright) که به آن حق ت *** یر یا حق نشر هم گفته می‌شود، مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که به پدیدآورنده یک اثر اصل و خلاقانه تعلق می‌گیرد. این حقوق به خالق اثر اجازه می‌دهد تا بر نحوه استفاده، ت *** یر، توزیع، انتشار، اجرا و اقتباس از اثر خود کنترل داشته باشد.به بیان ساده‌تر، کپی‌رایت به این معناست که هیچ‌کس نمی‌تواند بدون اجازه صاحب اثر، آن را کپی، منتشر، اجرا یا از آن اقتباس کند.

چه چیزهایی شامل کپی‌رایت می‌شوند؟

کپی‌رایت طیف گسترده‌ای از آثار خلاقانه را شامل می‌شود، از جمله:

* آثار ادبی:کتاب، مقاله، شعر، نمایشنامه، فیلمنامه و ...

* آثار موسیقی: آهنگ، ترانه، سمفونی و ...

* آثار هنری:نقاشی، مجسمه، عکس، طراحی گرافیک و ...

* آثار نمایشی:فیلم، تئاتر، سریال و ...

* نرم‌افزار: برنامه‌های کامپیوتری و بازی‌های ویدئویی

* پایگاه‌های داده: مجموعه‌ای از اطلاعات سازمان‌یافته

* آثار معماری:طرح‌ها و نقشه‌های ساختمان

حقوق صاحب کپی‌رایت:

صاحب کپی‌رایت حقوق انحصاری زیر را دارد:

* حق ت *** یر: اجازه کپی کردن اثر به هر شکل و روشی

* حق توزیع:اجازه فروش، اجاره یا هدیه دادن نسخه‌هایی از اثر

* حق اقتباس: اجازه ایجاد آثار جدید بر اساس اثر اصلی (مانند ترجمه یک کتاب یا ساخت فیلم از روی یک رمان)

* حق اجرا: اجازه اجرای عمومی اثر (مانند اجرای یک موسیقی در کنسرت یا نمایش یک فیلم در سینما)

* حق نمایش: اجازه نمایش عمومی اثر (مانند نمایش یک نقاشی در گالری)

* حق پخش:اجازه پخش اثر از طریق رادیو، تلویزیون یا اینترنت

نماد کپی‌رایت:

نماد کپی‌رایت © (حرف C داخل یک دایره) است که معمولاً به همراه نام صاحب کپی‌رایت و سال انتشار اثر ذکر می‌شود. البته، حتی اگر این نماد هم وجود نداشته باشد، باز هم اثر مورد حمایت قانون کپی‌رایت قرار می‌گیرد(در ا *** ر کشورها).

قانون کپی رایت در دنیا به دنبال حمایت از آثار اصیل خلاقانه مانند کتاب، موسیقی، فیلم، نرم‌افزار و آثار هنری است. با این حال، جزئیات این قوانین و نحوه اجرای آنها می‌تواند از کشوری به کشور دیگر ‌متفاوت ‌باشد.حمایت جهانی از یک اثر از طریق دو معاهده بین‌المللی اصلی انجام می‌شود:

1. کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری (1886):این کنوانسیون ‌مهم‌ترین ‌معاهده ‌بین‌المللی ‌در ‌زمینه ‌کپی ‌رایت ‌است ‌و ‌بیش ‌از ‌170 ‌کشور ‌عضو ‌آن ‌هستند. ‌کنوانسیون ‌برن ‌حداقل ‌استانداردهای ‌حمایت ‌از ‌کپی ‌رایت ‌را ‌تعیین ‌می‌کند ‌که ‌کشورهای ‌عضو ‌باید ‌آنها ‌را ‌در ‌قوانین ‌ملی ‌خود ‌رعایت ‌کنند. ‌بر ‌اساس ‌این ‌کنوانسیون، ‌آثار ‌خلاقانه ‌به ‌محض ‌خلق ‌شدن ‌به ‌طور ‌خودکار ‌مورد ‌حمایت ‌قرار ‌می‌گیرند ‌و ‌نیازی ‌به ‌ثبت ‌رسمی ‌اثر ‌نیست.

2. موافقت‌نامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری (TRIPS) (1994):این ‌موافقت‌نامه ‌بخشی ‌از ‌سازمان ‌تجارت ‌جهانی ‌(WTO) ‌است ‌و ‌استانداردهای ‌حداقلی ‌را ‌برای ‌حمایت ‌از ‌انواع ‌مختلف ‌مالکیت ‌فکری ‌از ‌جمله ‌کپی ‌رایت ‌تعیین ‌می‌کند. ‌TRIPS ‌مقررات ‌اجرایی ‌را ‌نیز ‌شامل ‌می‌شود ‌که ‌به ‌کشورها ‌اجازه ‌می‌دهد ‌تا ‌علیه ‌نقض ‌کپی ‌رایت ‌اقدام ‌کنند.

علاوه بر این دو معاهده اصلی، معاهدات و توافق‌نامه‌های منطقه‌ای دیگری نیز در زمینه کپی رایت وجود دارند.حمایت جهانی از یک اثر به طور کلی شامل موارد زیر است:

حقوق انحصاری:صاحب ‌کپی ‌رایت ‌حقوق ‌انحصاری ‌برای ‌انجام ‌کارهایی ‌مانند ‌ت *** یر، ‌توزیع، ‌اقتباس ‌و ‌اجرای ‌عمومی ‌اثر ‌خود ‌دارد.

مدت ‌حمایت:مدت ‌حمایت ‌کپی ‌رایت ‌در ‌کشورهای ‌مختلف ‌متفاوت ‌است، ‌اما ‌معمولاً ‌شامل ‌طول ‌عمر ‌خالق ‌اثر ‌به ‌علاوه ‌50 ‌یا ‌70 ‌سال ‌پس ‌از ‌مرگ ‌او ‌می‌شود.

استثنائات ‌و ‌محدودیت‌ها:قوانین ‌کپی ‌رایت ‌معمولاً ‌شامل ‌استثنائات ‌و ‌محدودیت‌هایی ‌هستند ‌که ‌اجازه ‌استفاده ‌از ‌آثار ‌تحت ‌حمایت ‌کپی ‌رایت ‌را ‌در ‌شرایط ‌خاص ‌بدون ‌نیاز ‌به ‌اجازه ‌صاحب ‌کپی ‌رایت ‌می‌دهند. ‌این ‌استثنائات ‌می‌تواند ‌شامل ‌استفاده ‌منصفانه، ‌استفاده ‌آموزشی ‌و ‌استفاده ‌برای ‌نقل ‌قول ‌باشد.

با وجود این حمایت‌ها، چالش‌هایی نیز در زمینه کپی رایت در دنیای دیجیتال وجود دارد.ت *** یر ‌و ‌توزیع ‌غیرقانونی ‌آثار ‌تحت ‌حمایت ‌کپی ‌رایت ‌در ‌اینترنت ‌به ‌راحتی ‌انجام ‌می‌شود ‌و ‌اجرای ‌قوانین ‌کپی ‌رایت ‌در ‌فضای ‌مجازی ‌دشوار ‌است. ‌حمایت ‌جهانی ‌از ‌یک ‌اثر ‌به ‌همکاری ‌بین‌المللی ‌و ‌تلاش ‌برای ‌ایجاد ‌تعادل ‌بین ‌حقوق ‌صاحبان ‌کپی ‌رایت ‌و ‌دسترسی ‌عمومی ‌به ‌اطلاعات ‌و ‌دانش ‌نیاز ‌دارد.

بله، عدم رعایت کپی‌رایت در ایران ضمانت اجرایی دارد، اما ‌اجرای ‌آن ‌با ‌چالش‌هایی ‌همراه ‌است.

قوانین مربوط به کپی‌رایت در ایران:

قانون ‌حمایت ‌حقوق ‌مؤلفان ‌و ‌مصنفان ‌و ‌هنرمندان ‌(1348): ‌این ‌قانون ‌اصلی‌ترین ‌قانون ‌مربوط ‌به ‌کپی‌رایت ‌در ‌ایران ‌است ‌و ‌از ‌آثار ‌ادبی، ‌هنری ‌و ‌علمی ‌حمایت ‌می‌کند.

قانون ‌ترجمه ‌و ‌ت *** یر ‌کتب ‌و ‌نشریات ‌و ‌آثار ‌صوتی ‌(1352): ‌این ‌قانون ‌به ‌طور ‌خاص ‌به ‌ترجمه ‌و ‌ت *** یر ‌آثار ‌خارجی ‌می‌پردازد.

قانون ‌حمایت ‌از ‌حقوق ‌پدیدآورندگان ‌نرم‌افزارهای ‌رایانه‌ای ‌(1379): ‌این ‌قانون ‌از ‌نرم‌افزارهای ‌رایانه‌ای ‌در ‌برابر ‌ت *** یر ‌و ‌استفاده ‌غیرمجاز ‌حمایت ‌می‌کند.

قانون ‌تجارت ‌الکترونیکی ‌(1382):این ‌قانون ‌مقرراتی ‌در ‌مورد ‌حمایت ‌از ‌مالکیت ‌فکری ‌در ‌فضای ‌مجازی ‌دارد.

ضمانت‌های ‌اجرایی ‌برای ‌نقض ‌کپی‌رایت ‌در ‌ایران:

مجازات‌های ‌مدنی: ‌صاحب ‌حق ‌می‌تواند ‌برای ‌جبران ‌خسارات ‌ناشی ‌از ‌نقض ‌کپی‌رایت ‌اقامه ‌دعوی ‌کند. ‌این ‌خسارات ‌می‌تواند ‌شامل ‌جبران ‌ضرر ‌و ‌زیان ‌مادی ‌و ‌معنوی ‌باشد.

مجازات‌های ‌کیفری:قانون ‌برای ‌نقض ‌کپی‌رایت ‌مجازات‌هایی ‌مانند ‌حبس ‌و ‌جزای ‌نقدی ‌در ‌نظر ‌گرفته ‌است. ‌به ‌عنوان ‌مثال، ‌مطابق ‌ماده ‌23 ‌قانون ‌حمایت ‌حقوق ‌مؤلفان ‌و ‌مصنفان ‌و ‌هنرمندان، ‌هر ‌کس ‌تمام ‌یا ‌قسمتی ‌از ‌اثر ‌دیگری ‌را ‌که ‌مورد ‌حمایت ‌این ‌قانون ‌است ‌به ‌نام ‌خود ‌یا ‌به ‌نام ‌پدید ‌آورنده ‌اصلی ‌یا ‌به ‌نام ‌شخص ‌دیگری ‌غیر ‌از ‌پدید ‌آورنده ‌اصلی ‌بدون ‌اجازه ‌او ‌به ‌عمد ‌یا ‌عالما ‌عیناً ‌یا ‌با ‌تغییر ‌و ‌تحریف ‌عرضه ‌یا ‌پخش ‌کند، ‌به ‌حبس ‌تأدیبی ‌از ‌شش ‌ماه ‌تا ‌سه ‌سال ‌محکوم ‌خواهد ‌شد.

چالش‌های ‌اجرای ‌کپی‌رایت ‌در ‌ایران:

عدم ‌عضویت ‌در ‌کنوانسیون ‌برن: ‌ایران ‌عضو ‌کنوانسیون ‌برن ‌نیست، ‌بنابراین ‌آثار ‌خارجی ‌در ‌ایران ‌به ‌طور ‌خودکار ‌مورد ‌حمایت ‌قرار ‌نمی‌گیرند ‌و ‌حمایت ‌از ‌آنها ‌منوط ‌به ‌وجود ‌معاهدات ‌دوجانبه ‌یا ‌عمل ‌متقابل ‌است.

ضعف ‌در ‌اجرای ‌قوانین:به ‌دلیل ‌فقدان ‌زیرساخت‌های ‌مناسب ‌و ‌کمبود ‌منابع، ‌اجرای ‌قوانین ‌کپی‌رایت ‌در ‌ایران ‌با ‌مشکلاتی ‌مواجه ‌است.

فرهنگ ‌استفاده ‌از ‌محصولات ‌کپی:در ‌ایران ‌استفاده ‌از ‌محصولات ‌کپی ‌مانند ‌فیلم، ‌موسیقی ‌و ‌نرم‌افزار ‌به ‌طور ‌گسترده ‌رایج ‌است ‌و ‌این ‌موضوع ‌به ‌یک ‌چالش ‌فرهنگی ‌برای ‌حمایت ‌از ‌کپی‌رایت ‌تبدیل ‌شده ‌است.

دسترسی ‌محدود ‌به ‌محصولات ‌اورجینال: ‌در ‌برخی ‌موارد، ‌دسترسی ‌به ‌محصولات ‌اورجینال ‌در ‌ایران ‌محدود ‌یا ‌غیرممکن ‌است ‌و ‌این ‌موضوع ‌باعث ‌می‌شود ‌که ‌مردم ‌به ‌سمت ‌محصولات ‌کپی ‌سوق ‌پیدا ‌کنند.

با ‌وجود ‌این ‌چالش‌ها، ‌تلاش‌هایی ‌برای ‌بهبود ‌وضعیت ‌کپی‌رایت ‌در ‌ایران ‌در ‌حال ‌انجام ‌است. ‌به ‌عنوان ‌مثال، ‌ستاد ‌مبارزه ‌با ‌قاچاق ‌کالا ‌و ‌ارز ‌و ‌پلیس ‌فتا ‌اقداماتی ‌برای ‌مقابله ‌با ‌نقض ‌کپی‌رایت ‌انجام ‌می‌دهند. ‌همچنین، ‌برخی ‌از ‌شرکت‌ها ‌و ‌سازمان‌ها ‌تلاش ‌می‌کنند ‌تا ‌با ‌ارائه ‌محصولات ‌اورجینال ‌با ‌قیمت ‌مناسب ‌و ‌کیفیت ‌بالا، ‌فرهنگ ‌استفاده ‌از ‌محصولات ‌قانونی ‌را ‌ترویج ‌کنند.بهبود ‌وضعیت ‌کپی‌رایت ‌در ‌ایران ‌نیازمند ‌تلاش ‌مشترک ‌دولت، ‌بخش ‌خصوصی ‌و ‌جامعه ‌مدنی ‌است. ‌این ‌امر ‌می‌تواند ‌از ‌طریق ‌تقویت ‌قوانین ‌و ‌اجرای ‌آنها، ‌افزایش ‌آگاهی ‌عمومی ‌و ‌ترویج ‌فرهنگ ‌احترام ‌به ‌مالکیت ‌فکری ‌محقق ‌شود.

قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1348/10/11 قانون اصلی کپی‌رایت در ایران است که به منظور حمایت از حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان آثار ادبی، علمی و هنری وضع شده است. این قانون 33 ماده و 3 تبصره دارد و به طور خلاصه شامل موارد زیر است:

تعریف اثر و پدیدآورنده:

ـ ماده 1 این قانون، "اثر" را هر گونه تولید علمی، ادبی و هنری می‌داند که ابتکاری باشد و به شکل خاصی بیان شده باشد.

ـ "پدیدآورنده" شخصی است که اثر را خلق می‌کند.

حقوق پدیدآورنده:

ـ حقوق مادی:شامل حق انحصاری نشر، پخش، عرضه، اجرا و بهره‌برداری مادی از اثر می‌شود. این حقوق قابل انتقال به غیر هستند.

ـ حقوق معنوی: شامل حق انتشار اثر به نام خود، حق حفظ تمامیت اثر و حق جمع‌آوری اثر از گردش می‌شود. این حقوق غیرقابل انتقال هستند و حتی پس از واگذاری حقوق مادی، برای پدیدآورنده باقی می‌مانند.

مدت حمایت:

ـ مطابق ماده 12 این قانون، مدت استفاده از حقوق مادی پدیدآورنده که به موجب این قانون به او واگذار می‌شود، شامل تمام مدت حیات پدیدآورنده و سی سال پس از فوت او است. این مدت بعدها به پنجاه سال افزایش یافت.

آثار مورد حمایت:

ماده 2 این قانون، آثار مورد حمایت را به طور تمثیلی ذکر می‌کند که شامل:

_ کتاب و رساله و جزوه و نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی و ادبی و هنری

ـ شعر و ترانه و سرود و تصنیف

ـ اثر سمعی و بصری به منظور اجرا در صحنه‌های نمایش یا پخش از رادیو یا تلویزیون

ـ اثر موسیقی

ـ نقاشی و تصویر و طرح و نقشه و نقشه جغرافیایی ابتکاری و نوشته‌ها و خط‌های تزیینی و هر گونه اثر تزیینی

ـ اثر تجسمی مانند مجسمه

ـ اثر معماری مانند طرح و نقشه ساختمان

ـ اثر عکاسی

ـ اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم

ـ اثر ابتکاری که با روش‌های ویژه نگارش یا ضبط شده باشد

ـ و به طور کلی هر گونه اثر منظوم یا منثور دیگر که از ابتکار پدیدآورنده ناشی شده باشد.

موارد نقض حقوق و ضمانت اجرا:

ـ فصل سوم این قانون به موارد نقض حقوق پدیدآورنده و ضمانت اجرای آن می‌پردازد.

ـ ماده 23 این قانون بیان می‌کند که هر *** تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدیدآورنده اصلی یا به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده اصلی بدون اجازه او به عمد یا عالما عیناً یا با تغییر و تحریف عرضه یا پخش کند، به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.

ـ علاوه بر مجازات کیفری، متخلف به جبران خسارات مادی و معنوی وارد شده به پدیدآورنده نیز محکوم می‌شود.

استثنائات:

ـ ماده 6 این قانون ذکر می‌کند که نقل از نشریات و آثار ادبی و هنری برای مقاصد غیر تجاری و با ذکر مأخذ آزاد است.

ـ ماده 7 نیز نسخه‌برداری از آثار سمعی و بصری و ضبط برنامه‌های رادیو و تلویزیونی را فقط در صورتی که برای استفاده شخصی و غیر انتفاعی باشد، مجاز می‌داند.

نکات مهم:

ـ این قانون فقط از آثاری حمایت می‌کند که برای نخستین بار در ایران چاپ، پخش، نشر یا اجرا شده باشند و قبلاً در هیچ کشوری چاپ، پخش، نشر یا اجرا نشده باشند.

ـ ایران عضو کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری نیست، بنابراین آثار خارجی در ایران به طور خودکار مورد حمایت قرار نمی‌گیرند.

قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان گامی مهم در جهت حمایت از حقوق مالکیت فکری در ایران است. با این حال، این قانون نیازمند به‌روزرسانی و تطبیق با استانداردهای بین‌المللی است تا بتواند به طور موثرتری از حقوق پدیدآورندگان در عصر دیجیتال حمایت کند

در دنیای امروز، تقریباً تمام کشورها دارای قوانین کپی‌رایت هستند و عضو معاهدات بین‌المللی مانند کنوانسیون برن یا موافقت‌نامه TRIPS می‌باشند. با این حال، **اجرا و رعایت** این قوانین در کشورهای مختلف بسیار متفاوت است.

کشورهایی که قانون کپی‌رایت ضعیفی دارند یا به طور موثر اجرا نمی‌شود:

کشورهایی که عضو هیچ معاهده بین‌المللی کپی‌رایت نیستند:تعداد این کشورها بسیار کم است. برای مثال می‌توان به اریتره و سومالی اشاره کرد. البته عدم عضویت به معنای نبود قانون داخلی نیست ولی به این معناست که حمایت بین‌المللی وجود ندارد.

کشورهایی که قوانین کپی‌رایت ضعیفی دارند:در این کشورها ممکن است قوانین کپی‌رایت وجود داشته باشد، اما مجازات‌های نقض آن بسیار ناچیز باشد یا اصلاً اجرا نشود.

کشورهایی که فساد اداری بالایی دارند: در این کشورها، اجرای قوانین کپی‌رایت به دلیل فساد اداری و عدم تمایل مقامات به پیگیری موارد نقض، با مشکل مواجه است.

کشورهایی که فرهنگ استفاده از محصولات کپی در آنها رواج دارد:در این کشورها، مردم به دلیل قیمت پایین‌تر یا دسترسی آسان‌تر، تمایل زیادی به استفاده از محصولات کپی دارند و این موضوع به نقض گسترده کپی‌رایت منجر می‌شود.

کشورهایی که به عنوان ناقضان عمده کپی‌رایت شناخته می‌شوند:

تعیین اینکه کدام کشورها ناقض عمده قانون کپی رایت هستند دشوار است و منابع مختلف ممکن است لیست‌های متفاوتی ارائه دهند. با این حال، برخی از کشورها به طور مداوم در گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی مانند دفتر نماینده تجاری ایالات متحده (USTR) به عنوان کشورهایی که بیشترین نقض کپی‌رایت را دارند، ذکر می‌شوند.برخی از این کشورها عبارتند از:

چین:چین همواره به عنوان یکی از بزرگترین ناقضان کپی‌رایت در جهان شناخته می‌شود. تولید و توزیع کالاهای تقلبی و کپی‌رایت‌شده در چین بسیار گسترده است.

روسیه:روسیه نیز یکی دیگر از کشورهایی است که نقض کپی‌رایت در آن به طور گسترده انجام می‌شود. دانلود غیرقانونی فیلم، موسیقی و نرم‌افزار در روسیه بسیار رایج است.

هند: هند نیز به دلیل جمعیت زیاد و بازار بزرگ، یکی از کشورهایی است که نقض کپی‌رایت در آن زیاد اتفاق می‌افتد.

برخی از کشورهای آمریکای لاتین:در برخی از کشورهای آمریکای لاتین مانند **آرژانتین، برزیل و مکزیک** نیز نقض کپی‌رایت به طور گسترده انجام می‌شود.

دلایل نقض کپی‌رایت در این کشورها:

ضعف در اجرای قوانین:همانطور که گفته شد، در بسیاری از این کشورها قوانین کپی‌رایت به طور موثر اجرا نمی‌شود.

فرهنگ استفاده از محصولات کپی:در بسیاری از این کشورها، استفاده از محصولات کپی به یک امر عادی تبدیل شده است.

قیمت بالای محصولات اورجینال: در بسیاری از موارد، قیمت محصولات اورجینال بسیار بالا است و مردم توانایی خرید آنها را ندارند.

دسترسی آسان به محصولات کپی: در بسیاری از این کشورها، محصولات کپی به راحتی در دسترس هستند و می‌توان آنها را با قیمت بسیار پایین‌تر از محصولات اورجینال خریداری کرد.

تأثیرات نقض کپی‌رایت:

ضرر اقتصادی به صاحبان کپی‌رایت:نقض کپی‌رایت باعث می‌شود که صاحبان کپی‌رایت از سود حاصل از فروش محصولات خود محروم شوند.

کاهش انگیزه برای خلاقیت و نوآوری:وقتی که صاحبان کپی‌رایت نتوانند از آثار خود سود ببرند، انگیزه آنها برای خلاقیت و نوآوری کاهش می‌یابد.

کاهش کیفیت محصولات:تولیدکنندگان محصولات کپی معمولاً به کیفیت محصولات خود اهمیتی نمی‌دهند و این موضوع باعث می‌شود که کیفیت محصولات در بازار کاهش یابد.

مبارزه با نقض کپی‌رایت نیازمند همکاری بین‌المللی و تلاش برای ایجاد تعادل بین حقوق صاحبان کپی‌رایت و دسترسی عمومی به اطلاعات و دانش است.