تاریخچه شب یلدا و آداب و رسوم آن

تاریخچه شب یلدا و اداب و رسوم این شب زیبا را که ایرانیان از قدیم آن ها را گرامی می داشتند.

شب یلدا چیست

شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است. این جشن در ۹ آذر ۱۴۰۱ ثبت میراث جهانی شده‌است. در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم‌کرهٔ شمالی، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می‌شود. شب یلدا به میان غروب آفتاب ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در ۱ دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود.

خانواده‌های ایرانی در شب یلدا، معمولاً شامی فاخر و همچنین انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه و انار را مهیا و دور هم سرو می‌کنند. در این جشن سرو تنقلات، شاهنامه‌خوانی، قصه‌گویی بزرگان خانواده برای دیگر اعضای خانواده و همچنین فال‌گیری با دیوان حافظ رایج است. اما شب یلدا در کشورهای نیمکره جنوبی برخلاف نیم کره شمالی کوتاهترین شب سال است.

تاریخچه شب یلدا

تاریخچه شب یلدا

شب یلدا در گاهشماری ایرانیان باستان از سال ۵۰۲ پیش از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافت. چله و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردم روزگاران دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.

مردم در جغرافیای ایران بویژه در حوزه تمدن زاگرس رافدین بیش از سه هزار سال پیش با پدیده‌های خورشیدی مانند بزرگ‌ترین شب- بزرگ‌ترین روز – اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی آشنا بودند. و از یک دوره ای این ایام ویژه یا پدیده خورشیدی جنبه تقدس و دینی به خود گرفته‌است. مردم بویژه در تمدن زاگرس رافدین در دوره یکجانشینی (شهرنشینی) متوجه شدندکه در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده کنند.

این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکشند. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی – هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند، از همین رو آن را شب زایش خورشید (مهر) نامیده و آن را آغاز سال قرار دادند کریسمس مسیحیان نیز ریشه در همین اعتقاد دارد.در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع می‌شد و در اوستا، واژه «سَرِدَ»

Saredaیا «سردَ»Saredha که مفهوم «سال» را افاده می‌کند، خود به معنای «سرد» است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.

شب یلدا را شب میلاد خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ هم می‌دانند. دربارهٔ آن دو روایت عمده رایج است. اول آنکه در این شب مهر، میترا یا آن‌چنان‌که در اوستا و نوشته‌های پادشاهان هخامنشی آمده، میثرَه Mithra به جهان بازمی‌گردد. او که از ایزدان باستانی هند و ایرانی است ساعات روز را طولانی کرده و در نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود.

آئین مهرپرستی یا آئین مهر برپایه پرستش میترا در دوران پیش از آئین زرتشت شکل گرفته‌است و در اروپا به آئین میتراییسم هم گفته می‌شود.بعضی پژوهشگران هم بر این باورند که در شب یلدا، پیامبری زاده می‌شود: «در سال ۵۱ پادشاهی اشکانیان که مصادف است با سال ۱۹۶ میلادی، پیامبری در شب یلدا زاده می‌شود. او را دو دولفین از آب بیرون می‌آورند، چه آنکه براساس آئین مهر، آب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌است.»

در هردو روایت، شب یلدا شب تولد مهر است و این بازمانده از آداب مهری است که در شرق مدیترانه به‌طور وسیعی رایج بوده و آثارش از جمله در معابد مهری باقی‌مانده در پالمیرا در اردن فعلی دیده می‌شود.

آداب و رسوم شب یلدا

افراد کم سن و سال به بزرگترها در چیدن سفره و پهن کردن خوراکی های خوشمزه کمک می‌کنند. تعریف کردن خاطرات توسط افراد بزرگتر جمع، گرفتن فال، شاهنامه خوانی، حافظ خوانی، برپایی جشن یلدایی عروس و غیره از مهم ترین آداب و رسوم در شب یلدا است. بدون شک یکی از مهم ترین آداب و رسوم شب یلدا در ایران سپری کردن و جشن گرفتن در خانه بزرگترها؛ پدر، مادر، پدربزرگ و مادر بزرگ است.

اگر بزرگترها در قید حیات هستند بهترین مکان برای جمع شدن اعضای خانواده خانه آنها می باشد. جمع شدن همه فامیل در خانه یکی از بزرگان یکی از آداب و رسوم ایرانی ها در شب یلدا می باشد که حتی برای خارجی ها نیز جذابیت دارد. با توجه به اینکه در کجای ایران باشید معمولا مادر بزرگ یا مادرتان برای شام شب یلدا برنامه ویژه ای دارد و غذای محلی مورد علاقه تان را می پزند.

• اتش بازی در شب یلدا

قدیم دور کرسی می‌نشستند. قبل‌تر از آن دور آتش جمع می‌شدند و الان بخاری‌ها مجلس را گرم ‌می‌کنند. آتش در گذشته نماد خورشید بود و برپا کردن آتش به خاطر پاسداشتش انجام می‌شده است. البته برخی هم عقیده دارند که آتش را برای برطرف کردن نحسی اهریمن و تاریکی روشن می‌کردند. وظیفه این آتش از بین بردن و فراری دادن تاریکی و نیروهای اهریمنی بوده است

آداب و رسوم شب یلدا

• فال حافظ

معمولا در شب‌های یلدا بزرگ فامیل به دیوان حافظ تفالی می‌زند. گرفتن فال حافظ شب یلدا به این ترتیب است که مخاطب فال نیت کرده و بزرگ مجلس این جمله یا شبیه به این را می‌گوید: «ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…» بعد لای دیوان را باز می‌کند. غزل بالای سمت راست، جواب تفال است. اگر وسط غزل باشد، فال از ابتدای غزل که در صفحه پشت است، خوانده می‌شود. سه بیت از غزل بعدی هم شاهد فال خواهد بود. بعد از خواندن غزل، فال را تفسیر می‌کند. اگر محتوای شعر مثبت باشد فال را خوب و اگر نباشد آن را بد می‌دانند. از آنجا که عمده غزلیات حافظ محتوایی عرفانی، عاشقانه و امیدوارکننده دارد، فال‌ها معمولا روحیه بخشند.

گرفتن فال حافظ شب یلدا

• شاهنامه خوانی

جزء جدایی‌ناپذیر دیگر شب یلدا، شاهنامه‌خوانی است. این رسم از دیرباز در ایران رایج بوده. جذابیت شاهنامه‌خوانی به شیوه‌ی نقالی چند برابر می‌شود. متأسفانه این رسم نقالی در حال نابودی ست. باید خیلی خوش شانس باشید که در خانواده‌تان چنین فردی داشته باشید.

• کرسی نشینی

کرسی در زمان‌های قدیم فقط یک وسیله گرمایشی برای ایرانیان نبود بلکه در فرهنگ ایرانی نقش زیادی داشت. وقتی تلویزیون یا رسانه‌های اجتماعی وجود نداشت، کرسی به‌عنوان یک نیروی محرکه بزرگ برای گردهمایی خانوادگی و اوقات فراغت بود. اعضای خانواده زیر کرسی دورهم جمع می‌شدند و اوقات خوبی را با هم می‌گذراندند، خواهر و برادرها در انجام تکالیف به یکدیگر کمک می‌کردند، پدربزرگ و مادربزرگ‌ها داستان خود را برای بچه‌ها تعریف می‌کردند و شب‌ها، همه اعضای خانواده باهم در اطراف کرسی می‌خوابیدند.

امروزه نه‌تنها از آن وسایل گرمایی دیگر خبری نیست و فقط در داستان‌ها شنیده می‌شوند، بلکه دیگر طعم واقعی گرم شدن را نیز احساس نمی‌کنیم اما امسال که به‌رغم محدودیت‌های کرونایی خبری از برگزاری شب یلدا و دورهمی‌های خانوادگی نیست، خوب است تا بازنده کردن سنت‌های گذشته خاطرات خوش آن روزگاران را برای خودتان زنده کرده و حس دل‌نشین گرمای کرسی را به کودکان و فرزندانتان بچشانید.

شب یلدا، شاهنامه‌خوانی

• تزیینات شب یلدا

بهتر است کرسی کوچکی را آماده کنید ( اگر فضا و یا وقت کافی برای به‌ پا کردن کرسی ندارید، می‌توانید روی میز کوچکی، سفره دلخواه‏تان را بچینید )

و پارچه‌ ترمه و یا هر نوع پارچه‌ گل‌دوزی شده به سبک و سیاق قدیم را روی آن بگسترانید. می‌توانید آجیل مشگل‌ گشا، ازگیل، خرمالو، انار دانه‌شده، هندوانه و خربزه و دیگر خوراکی‌های مختص شب یلدا را در ظرف‌های سفالین رنگی، چینی‌های گل‌سرخی قدیمی و یا حتی ظرف‌های نقره‌ای قرار داده و روی میز مورد نظر بچینید.

تزیینات شب یلدا

• تزیین شب یلدا برای عروس

از رسوم ما ایرانیان در شب یلدا (شب چله) این است که خانواده داماد برای عروس هایی که در دوران نامزدی هستند، شب چله ای می برند. رسم و رسومات شب چله ای در هر شهری متفاوت است. ولی معمولا تکه ای طلا, دسته گل, پالتو یا کفش زمستانی (بوت) به همراه شیرینی و هندوانه تزیین شده و سبدی از میوه های رنگارنگ و تزیین شده و مقداری آجیل و شکلات می برند.

شب یلدا برای عروس چه هدیه‌هایی می‌برند؟

همان‌ طور که گفته شد، خانواده داماد بنا بر توانایی مالی و شرایط اقتصادی خود، اقدام به خرید کادو شب یلدا برای عروس می‌کنند.البته در برخی شهرها به این لیست، مواردی اضافه یا حذف هم می‌شود. گاهی اوقات لباس یا پارچه‌ای هم برای مادر و پدر عروس در میان هدیه‌ها قرار داده می‌شود.

اگر تمایل دارید که سفره ی خود را ساده تزیین کنید می‌توانید میوه‌های شب یلدا را با انواع برش های زیبا و تزئینات به جذاب‌ترین شکل ممکن دربیاورید. با این کار می‌توانید استفاده از خوراکی‌ها را برای مهمان‌هایتان ساده‌تر کنید. همچنین می‌توانید با دانه‌های انار انواع کیک و دسر و شکلات را آماده کنید. برای این کار کافی است مقداری شکلات آب شده را درون قالب‌ها ریخته و روی آن دانه‌های انار بریزید و درون فریزر قرار دهید. به همین سادگی می‌توانید با طعم‌های مختلف مهمان‌هایتان را شگفت‌زده کنید.

لیست هدایا و گیفت شب یلدا برای عروس این هدیه‌ها شامل موارد زیر می‌شود.

• لباس (معمولا لباس‌های زمستانی و گرم شامل بلوزهای بافتنی و پالتو)

• کفش( کفش زمستانی و گرم مثل بوت و نیم‌بوت)

• طلا (سکه/نیم یا ربع سکه، گوشواره، دستبند، گردنبند)

• پارچه (برای لباس یا چادر)

• کله قند و نبات

• سفره شب یلدا

از جذاب‌ترین آیین‌های شب یلدا یا شب چله، سفره و خوردنی‌های آن است. سفره شب یلدا شامل میوه‌های مخصوص، آجیل مخصوص و دیگر تنقلات است. در شب چله در دوران قدیم، سفره‌ای به نام میَزد پهن می‌کردند. آن‌‌ها میوه‌های تر و خشک، آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک بر سفره می‌گذاشتند. لرک از اجزای اصلی این سفره بود و در واقع ولیمه این جشن به حساب می‌آمد. از اجزای دیگر این سفره آتشدان، عطردان، بخوردان و بَرسَم را می‌توان نام برد. بَرسَم وسیله‌ای برای دعا‌خوانی ست که از جنس شاخه گیاهی خاص و یا فلزِ برنج و نقره ساخته می‌شود.

میوه های سفره شب یلدا

• انار

انار در سفره شب یلدا نماد شادی و زایش است. انار میوه‌ای است که از قدیم از آن به عنوان میوه‌ای خون ساز یاد می‌شد.دانه های یاقوتی شکل و سرخ رنگ انار یکی دیگر از خوراکی های خوشمزه و پای ثابت سفره شب یلدا می باشد. انار در میان ایرانیان به عنوان نمادی از شادی و زایش شناخته شده و رنگ قرمز آن را نشانه خورشید می دانند.

این میوه پاییزی جزو مفیدترین خوردنی ها محسوب می شود و به عنوان میوه بهشتی شهرت پیدا کرده است، از جمله خواص انار می توان به تقویت سیستم ایمنی، بهبود هضم، کاهش قند و فشار خون، سلامت قلب، کاهش کلسترول، درمان کم خونی و رفع بسیاری از بیماری های دیگر اشاره کرد.انار نیز مانند هندوانه ظاهر فوق العاده زیبایی دارد و به تزیین جذاب تر سفره یلدا کمک زیادی می کند.

انار در سفره شب یلدا

• هندوانه

هندوانه هم مثل انار میوه مخصوص سفره یلدا ست. اما آیا خوردن هندوانه اول سرما عجیب نیست؟ باید گفت که همه می‌دانیم هندوانه میوه‌‌ای تابستانی است؛ پس هندوانه علاوه بر سرخیش نمادی از خورشید است و یادآور گرمای تابستان و حرارت است.باور بر این بوده که اگر مقداری هندوانه در شب چلّه بخورند؛ در سراسر چلّه بزرگ و کوچک، از سرما و بیماری در امان خواهند بود. همچنین هندوانه هم مثل انار از میوه‌های پردانه است و نماد برکت و فراوانی.

هندوانه شب یلدا

• آجیل

مغزهایی مثل پسته، گردو، بادام و فندق اجزای اصلی آجیل مخصوص شب یلدا هستند. در کنار این‌ها انجیر و توت خشک شده هم حاضر اند. از قدیم نخودچی و کشمش در بین آجیل شب یلدا وجود داشته. غیر از این‌ها گندم و نخود برشته، شاهدانه، تخمه هندوانه و کدو هم جز آجیل‌های شب یلدا بوده.

آجیل مخصوص شب یلدا

• کدو حلوایی

کدو حلوایی یکی دیگر از خوراکی های خوشمزه شب یلدا با طعم شیرین و منحصر به فرد، رنگ و روی نارنجی و ظاهر دوست داشتنی است که حضورش لطف خاصی به سفره شما می بخشد.

اگرچه این خوراکی مانند انار و هندوانه در شب نشینی های یلدایی جا باز نکرده اما بسیاری از خانواده ها با توجه به ذائقه خود از آن به شکل های مختلف مانند کدو پخته و ساده، کیک کدو حلوایی یا آش و خورش کدو بهره می برند.

کدو حلوایی یکی دیگر از خوراکی های خوشمزه شب یلدا

• لبو

لبو یا چغندر قرمز یکی دیگر از خوراکی های شیرین مزه و سرخ رنگ یلدایی است که طی سال های اخیر به سفره شب چله اضافه شده و معمولا به صورت پخته و داغ میل می شود.از جمله خواص لبو می توان به کاهش فشار خون، سلامت قلب، رفع یبوست، پیشگیری و درمان سرماخوردگی، درمان کم خونی، سلامت دستگاه گوارش و پیشگیری از پوکی استخوان اشاره کرد.

تنقلات و آجیل مخصوص شب یلدا

• تنقلات

در این شب مهم‌تر از شام، تنقلات و آجیل مخصوص شب یلدا ست. در گذشته که نگهداری طولانی مدت میوه‌ها راحت نبود؛ خیلی از میوه‌ها را برای نگهداری و مصرف در فصل‌های دیگر، خشک می‌کردند.

بی‌شک تمامی مراسم و آیین‌های ایران از قدمت زیادی برخوردارند و برای همگان بسیار بااهمیت هستند. این مراسم‌ هرکدام ویژگی‌خاص خود را دارند و به‌نوبه خود بسیار زیبا هستند. بیایید در حفظ این آیین کوشا باشیم. فرقی نمی‌کند که لر باشیم یا کرد، ترک یا بلوچ! این شب برای همه ایرانی‌ها نماد شادی، دورهم‌نشینی، مهرورزی و دوستی است. پس سنت‌های خوب ایرانی را برای نسل‌هایمان پاس بداریم.